موغام و عاشیقی، صداهایی که مرزها را می‌شکنند | نغمه‌های آذربایجان در عصر کلیک

بازار تبریز آنلاین - موسی‌ کاظم‌زاده :  موسیقی آذربایجان همواره یکی از مهم‌ترین جلوه‌های فرهنگی مردمان این خطه بوده است. چه در قالب موغام، کهن‌ترین و عمیق‌ترین شیوه موسیقایی منطقه، و چه در هنر عاشیقی که با صدای ساز قوپوز روایتگر عشق، حماسه و زندگی روزمره مردم بوده است، این موسیقی در طول تاریخ نه تنها نقش سرگرمی، بلکه کارکردی هویتی و اجتماعی داشته است. اما با گذشت زمان و تغییر شرایط فرهنگی و اجتماعی، موسیقی سنتی آذربایجان نیز همانند بسیاری از گونه‌های موسیقی بومی، با چالش فاصله گرفتن نسل جدید مواجه شده است. جوانانی که بیشتر با موسیقی پاپ، راک و ژانرهای تجاری خو گرفته‌اند، کمتر فرصت یا علاقه‌ای برای شنیدن و درک عمیق موغام یا عاشیقی پیدا می‌کنند. همین امر موجب شده بود تا بسیاری نگران آینده این میراث ارزشمند باشند.

از موغام تا فضای دیجیتال؛ فرصتی نو برای موسیقی آذربایجان

با این حال، ورود به عصر دیجیتال و گسترش رسانه‌های نوین، چشم‌انداز تازه‌ای را پیش روی موسیقی آذربایجان گشود. اگر تا چند دهه پیش شنیدن یک اجرای موغام تنها در تالارهای کوچک و محافل محدود امکان‌پذیر بود، امروز همان صداها با چند کلیک ساده می‌تواند به گوش هزاران مخاطب در سراسر جهان برسد. پلتفرم‌هایی همچون یوتیوب، اسپاتیفای و اپل‌موزیک، بستری فراهم کرده‌اند که هنرمندان آذربایجانی بتوانند آثار خود را در سطح جهانی عرضه کنند و شنوندگانی از فرهنگ‌ها و زبان‌های گوناگون پیدا نمایند. در واقع، آنچه زمانی دغدغه «فراموشی» به شمار می‌رفت، اکنون به فرصتی برای «بازتعریف» و «تداوم» بدل شده است.

نمونه‌های واقعی این تحول کم نیستند. در سال‌های اخیر، بسیاری از اجراهای موغام و عاشیقی در کانال‌های یوتیوب میلیون‌ها بار دیده شده‌اند و هنرمندان جوانی که با زبان موسیقی مدرن آشنا هستند، به شیوه‌ای خلاقانه سنت‌های موسیقایی بومی را با سبک‌های معاصر درآمیخته‌اند. برای مثال، برخی نوازندگان جوان با استفاده از تنظیم‌های الکترونیک یا سازهای غربی، قطعات موغام را در قالبی جدید ارائه می‌کنند و همین امر سبب شده است تا نسل امروز که کمتر به موسیقی سنتی توجه نشان می‌دهد، علاقه تازه‌ای به شنیدن این آثار پیدا کند. حتی پلتفرم‌هایی مانند تیک‌تاک نیز محلی شده‌اند برای بازنشر قطعات کوتاه از آوازها و بداهه‌نوازی‌های عاشیق‌ها؛ اتفاقی که نشان می‌دهد موسیقی سنتی نیز می‌تواند در دل جریان‌های دیجیتال جای بگیرد.

موغام و عاشیقی، از دل خاک تا گوش جهانیان

البته این تحولات تنها در سطح عرضه آثار خلاصه نمی‌شود. یکی از دستاوردهای مهم فضای دیجیتال، امکان آرشیو و ثبت دقیق نمونه‌های موسیقی سنتی است. بسیاری از مقام‌ها و روایت‌های موسیقایی که پیش‌تر تنها در حافظه استادان و شاگردان باقی می‌ماند، اکنون با کیفیت بالا ضبط و در کتابخانه‌های دیجیتال نگهداری می‌شود. این امر نه‌تنها خطر فراموشی بخشی از میراث شنیداری را کاهش داده، بلکه دسترسی پژوهشگران و علاقه‌مندان در سراسر جهان را نیز آسان‌تر کرده است. امروزه دانشجویان موسیقی در اروپا و آمریکا می‌توانند به راحتی به اجراهای موغام یا عاشیقی دسترسی داشته باشند؛ موضوعی که پیش از عصر دیجیتال تقریباً ناممکن بود.

با این وجود، باید اذعان کرد که حضور موسیقی آذربایجان در فضای دیجیتال تنها فرصت نیست و تهدیدهایی نیز به همراه دارد. تجاری شدن آثار و گرایش بیش از حد به سلیقه بازار، ممکن است سبب سطحی‌سازی و از بین رفتن اصالت بخشی از این موسیقی شود. در بسیاری از موارد، برای جذب مخاطب بیشتر، بخش‌هایی از موغام یا آوازهای عاشیقی کوتاه و ساده‌سازی می‌شوند تا در قالبی تجاری یا سرگرمی سریع عرضه گردند. این خطر وجود دارد که نسل جدید به جای آشنایی با غنای واقعی این موسیقی، تنها تصویری سطحی و ناقص از آن دریافت کند. افزون بر این، گاهی تلفیق‌های شتابزده با موسیقی پاپ یا الکترونیک، به جای آفرینش هنری، بیشتر به از بین بردن مرزها و هویت اصیل منجر می‌شود.

موغام؛ میراثی جهانی با ریشه‌های فراموش‌شده در آذربایجان ایران

از سوی دیگر، مسئله مهم دیگری نیز وجود دارد و آن فاصله میان "ثبت جهانی و زیست محلی این موسیقی" است. همان‌گونه که می‌دانیم، موغام در سال‌های ۲۰۰۳ و ۲۰۰۸ به نام جمهوری آذربایجان در فهرست میراث ناملموس بشری یونسکو ثبت شد. این امر نشان‌دهنده ارزش جهانی این هنر است، اما در عین حال نباید فراموش کرد که ریشه‌های موغام در دو سوی ارس و در شهرهایی چون تبریز، اردبیل و مرند نیز عمیقاً حضور داشته است. اگرچه ثبت جهانی تنها به نام یک کشور انجام شد، اما در واقعیت، این موسیقی یک میراث مشترک فرهنگی در گستره‌ای وسیع‌تر است. فضای دیجیتال دقیقاً در همین نقطه می‌تواند نقش ایفا کند: معرفی دوباره این میراث به عنوان سرمایه‌ای مشترک فراملی که متعلق به همه مردم آذربایجان در ایران و جمهوری آذربایجان است.

راه پیش رو برای بهره‌گیری درست از این فرصت، نیازمند برنامه‌ریزی و حمایت هدفمند است. نخست باید در ایران و منطقه آذربایجان توجه بیشتری به آموزش این موسیقی در دانشگاه‌ها و هنرستان‌ها صورت گیرد تا نسل جدید با آن آشنا شود. دوم، نهادهای فرهنگی می‌توانند با برگزاری جشنواره‌ها و نشست‌های آنلاین، پلی میان استادان کهن و مخاطبان جوان ایجاد کنند. سوم، رسانه‌های رسمی باید به جای محدود کردن موسیقی سنتی به مناسبت‌های خاص، آن را به بخشی از جریان روزمره فرهنگی بدل سازند. و در نهایت، ضروری است که آرشیوهای دیجیتال به طور مستمر غنی شوند تا همه علاقه‌مندان در هر جای دنیا بتوانند به این میراث ارزشمند دسترسی داشته باشند.

موغام و عاشیقی، نغمه‌ای از ریشه تا دیجیتال

امروز دیگر نمی‌توان موسیقی سنتی را تنها در قالب‌های سنتی نگاه داشت. جهان دیجیتال با تمام چالش‌هایش فرصتی بی‌بدیل برای ماندگاری و جهانی شدن موسیقی آذربایجان فراهم کرده است. اگر هنرمندان، پژوهشگران و نهادهای فرهنگی بتوانند با تدبیر و آگاهی از این فضا بهره بگیرند، موغام و عاشیقی نه تنها فراموش نخواهند شد، بلکه در هیأتی نو، جهانی تازه از مخاطبان را با خود همراه خواهند کرد. به بیان دیگر، همان‌گونه که عاشیق‌ها روزگاری پیام‌آور فرهنگ و هویت مردم خود بودند، امروز می‌توانند با ابزارهای دیجیتال پیام‌آور جهانی باشند؛ جهانی که بیش از هر زمان دیگر به صداهای اصیل و ریشه‌دار نیاز دارد.